Recepcja tocquevillowskiej teorii demokracji w Upadku cywilizacji zachodniej Floriana Znanieckiego

Abstrakt

Artykuł analizuje recepcję tocquevillowskiej teorii demokracji w eseju Upadek cywilizacji zachodniej autorstwa Floriana Znanieckiego. Praca ta, choć mniej znana w dorobku socjologa, zawiera istotne refleksje nad kryzysem wartości w nowoczesnych społeczeństwach demokratycznych. Autor wskazuje na zbieżność poglądów Tocqueville’a i Znanieckiego w kwestii nieuchronności egalitaryzmu i centralizacji w demokracji masowej oraz zagrożeń wynikających z dominacji materializmu i osłabienia życia wspólnotowego. Znaniecki, łącząc filozofię i socjologię, formułuje diagnozę kulturowej dekadencji Zachodu, przestrzegając przed jej skutkami, widocznymi m.in. w bolszewizmie. Artykuł omawia także odniesienia Znanieckiego do francuskich autorów – Gobineau i de Custine’a – pokazując, jak jego krytyka biologicznego rasizmu oraz imperializmu rasowego kontrastuje z poglądami tych myślicieli. W swoim przedstawieniu bolszewizmu Znaniecki nawiązuje do opisu Rosji autorstwa Custine’a jako cywilizacji obcej Zachodowi, jednocześnie ostrzegając, że podobne destrukcyjne ruchy mogą pojawić się także w demokratycznym świecie, jeśli fundamenty kulturowe pozostaną niezabezpieczone. Znaniecki proponuje też ujęcie narodu jako wspólnoty kulturowej, a rasy jako kategorii społeczno‑symbolicznej, co odróżnia go od esencjalizmu rasowego Gobineau. W ostatniej części artykułu porównana zostaje koncepcja społeczeństwa obywatelskiego u Tocqueville’a i Znanieckiego – pierwszy widzi w stowarzyszeniach gwarant wolności, drugi dostrzega ich erozję i wzywa do odnowy elity duchowej. Artykuł ukazuje, że tocquevillowska krytyka demokracji znajduje u Znanieckiego twórczą kontynuację i aktualność, stanowiąc zarazem ostrzeżenie przed rozkładem wartości i instytucji w nowoczesnych demokracjach.